Zaburzenia osobowości to jeden z najbardziej pejoratywnych terminów wnoszonych przez Międzynarodową Klasyfikację Zaburzeń i Chorób Psychicznych ICD-10, coś czego nikt nie chce mieć, co budzi negatywny oddźwięk. Wszystko to wynika przede wszystkim stąd, iż uznajemy osobowość za stosunkowo trwały konstrukt.
Zatem stwierdzenie zaburzenia osobowości brzmi niejako jak wyrok, bo jak się wydaje zmienić ich nie można. Wiedza specjalistyczna przeczy tej tezie, aczkolwiek nie to w niniejszym artykule stanowi wątek wiodący.
Zaburzenia osobowości kilka dekad temu
Niegdyś, jeszcze za czasów znanego polskiego psychiatry, Antoniego Kępińskiego, bezwzględnie wszystkie zaburzenia osobowości nazywane były psychopatią. Nie kojarzono ich wówczas, tak jak nieco później, z antyspołecznymi tendencjami, a najzwyklej z każdą formą zachowania, które udało się ująć w kliniczne ramy. Osoby z zaburzoną osobowością były jednak odmieńcami zarówno w oczach psychiatrów, jak i społeczeństwa.
Nie poddawały się terapii, wywierały negatywny wpływ na innych, nie było na nie lekarstwa – i jest tak do dzisiaj.
Z czasem jednak, wraz z rozwojem nauki, zaburzenia osobowości zyskały nową twarz, a aktualnie właściwie nie budzą już tylu kontrowersji i emocji co dawniej, a ma to wiele wspólnego z generalnym wzrostem tolerancji w społeczeństwie i znacząco wyższą akceptacją odmienności, niż dawniej.
Istota zagadnienia
To jednak dygresja, bowiem w rozumieniu klinicznym, zaburzenia osobowości nie stanowią żadnej odmienności i można by z pewnością podać za tym twierdzeniem wiele argumentów, lecz wystarczy jeden – najzwyklej, zbyt wielu ludzi zaburzenia osobowości ma. Spotykamy ich na co dzień: w pracy, w sklepie, wśród sąsiadów, rodziny, i zupełnie nie zdajemy sobie sprawy, iż ich „charakter” to niezupełnie coś, co wyróżnia ich spośród innych.
Nie zamierzam jednak w tym miejscu etykietować, wręcz przeciwnie, chcę wyjaśnić czym w rzeczywistości są zaburzenia osobowości. Wyjaśnić, iż nic to niezwykłego i nic gorszącego, a też nic, co należałoby w większości przypadków leczyć. Zanim jednak przejdę do tego wątku, należy zaprezentować rodzaje zaburzeń osobowości.
Rodzaje zaburzeń osobowości
W stosowanej w codziennej pracy przez specjalistów z zakresu zdrowia psychicznego ICD-10, wyróżnia się następujące zaburzenia osobowości:
- paranoiczna – która cechuje nadmierna lękliwość powiązana z różnego typu podejrzeniami wobec innych ludzi,
- schizoidalna – cechująca się zamknięciem w sobie, trudnościami w kontaktach społecznych, lecz nie przez wstydliwość, nieśmiałość etc., a brak potrzeb wchodzenie w interakcję z innymi ludźmi,
- dyssocjalna – niegdyś nazywana psychopatią, zaburzeniem antysocjalnym lub asocjalnym, aczkolwiek nadal zawierająca w sobie te co dawniej cechy: nieliczenia się z innymi, wykorzystywania ich, przedmiotowego traktowania etc.
- chwiejna emocjonalnie (borderline) – najcięższa postać zaburzeń osobowości, w których mają miejsce okresy dekompensacji wraz z ujawniającymi się wówczas omamami i urojeniami, stąd ich nazwa „borderline”, co oznacza „z pogranicza nerwicy i psychozy”,
- histrioniczna – klasyczne zaburzenia osobowości sprowadzające się w obrazie do: wysokiego stopnia teatralności w zachowaniu, chęci zwracania na siebie uwagi, prowokacji seksualnych i innych zachowań,
- anankastyczna – która w najprostszym ujęciu stanowi zespół cech charakteryzujących się silnym komponentem natrętnym i kompulsywnym, a także sztywnością, niechęcią do zmian i wieloma więcej cechami,
- lękliwa (unikająca) – w której lęki dotyczą głównie relacji i kontaktów społecznych, a ich skutkiem jest unikanie konfrontacji z innymi przy jednoczesnym przeżywaniu dyskomfortu psychicznego z powodu własnej niekompetencji w tym zakresie i chęcią zmiany tego stanu rzeczy,
- zależna – w której występuje brak tolerancji dla samodzielnej egzystencji i silna potrzeba pozostawania pod opieką, lęk przed porzuceniem, popełnieniem błędu, sprowadzające jej działania do dużej bierności i niechęci do podejmowania samodzielnych decyzji.
Skąd się biorą zaburzenia osobowości?
Jak już pisałem, w rozumieniu klinicznym zaburzenia osobowości nie stanowią żadnej odmienności, a także zbyt wielu ludzi je ma.
Należy to wyjaśnić, a zaprowadzi do tego pewien paradoks.
Otóż twierdzenie, że zaburzenia osobowości zaburzeniami nie są wywodzi się wprost z głębokiego rozumienia psychopatologii i znajomości psychologii rozwojowej człowieka. Można więc zadać pytanie: czemu przy takim rozumieniu, coś takiego jak zaburzenia osobowości istnieje nadal w psychiatrycznej klasyfikacji chorób? Na to pytanie jednak nie odpowiem.
Wyjaśniając więc naturę zaburzeń osobowości należy zwrócić uwagę na podstawowy fakt, iż bezwzględnie wszystkie cechy, które składają się na syndromy (zespoły cech), a opisuje się z ich pomocą zaburzenia osobowości, stanowią jednocześnie cechy, które w różnym układzie występują u każdego człowieka. Ponadto i ponownie – bezwzględnie, każdy czytelnik studiujący ICD-10 zauważy, że wiele spośród opisywanych tam cech posiada on sam i znane mu osoby.
Umowne pojęcia
Jest tak, gdyż zaburzenia osobowości są umownym, sztucznym tworem i cechy tam sklasyfikowane są tymi normalnymi, aczkolwiek dopiero ich odpowiedni zespół i nasilenie zachowań tworzy zaburzenie.
Zatem „ludzie normalni” różnią się od tych z zaburzeniami osobowości jedynie tym, iż układ tych samych cech jest u nich w większym stopniu przypadkowy i nie spełnia pewnych opisanych kryteriów.
Wszystko to natomiast ma swoją genezę w dzieciństwie każdego człowieka, o czym wiemy już od ponad stu lat, i fakcie, iż wszyscy ludzie przechodzą przez te same fazy rozwojowe, w czasie których napotykają na te same problemy, ograniczenia, maja te same potrzeby i podobne doświadczenia.
W tym momencie odnajduje się przyczynę zaburzeń osobowości.
Wspólne cechy przy zaburzeniach osobowości
Otóż wspólne dla wszystkich ludzi cechy, w różnych okresach rozwojowych mogą ulegać pewnym wypaczeniom. Prowadzić do tego może przykładowe zaniedbanie. Dziecko zaniedbywane na dłuższej przestrzeni czasu, tj. na przykład nie przytulane chociaż karmione właściwie, zawsze czyściutkie i ładnie ubrane, na skutek braku bliskości cielesnej może się wycofać emocjonalnie, a w przyszłości może cierpieć na zaburzenia schizoidalne.
Rzecz oczywiście upraszczam, lecz po to by wyrażać się jak najbardziej jasno.
To doświadczenia z dzieciństwa tworzą cechy osobowości. Jej zaburzenia powstają wtedy, gdy podczas przechodzenia przez wspólne dla wszystkich ludzi okresy rozwojowe wydarza się coś, co nie powinno mieć miejsca z racji wiedzy jaką mamy o warunkach prawidłowego rozwoju psychicznego dziecka.
Więcej o zaburzeniach osobowości
Zaburzenia osobowości nie tylko są zatem syndromem określonych cech, lecz również „opisują” historię życia pacjenta. Nierzadko ich rodzaj służy specjalistom do lepszego poznania doświadczeń na linii życia i genezy zaburzeń, na które cierpi.
I już na zakończenie wspomnę, iż osobowość poddaje się modyfikacjom. Nie jest czymś niezmiennym, trwałym, aczkolwiek zmianom poddaje się z niezwykłym oporem. W psychoterapii można jednak tego dokonać, lecz należy liczyć się z tym, iż zmiany takie zachodzą bardzo powoli, bo też trudno oczekiwać by coś, co tworzyło się całymi latami uległo transformacji na skutek kilkumiesięcznych zabiegów.
Potrzeba na to znacznie więcej czasu.